Zamek w Radzyniu Chełmińskim był najpotężniejszą warownią Państwa Krzyżackiego aż do czasu, kiedy został zbudowany Malbork. Dziś podupadająca budowla przyciąga tych, którzy chcą poczuć klimat dawnej świetności tego miejsca.


W województwie kujawsko-pomorskim, 15 km od Grudziądza, na ziemi chełmińskiej wzniesiono przed wiekami Radzyń Chełmiński, niegdyś nazywany Rasinem. Dziś jest to niewielkie miasteczko, liczące niespełna dwa tysiące mieszkańców. Jego główną ozdobą są potężne mury i fosa dawnej twierdzy krzyżackiej.

Pierwsze wzmianki o grodzie pruskim pochodzą z 1015 roku. Wówczas teren ten zdobyły wojska Bolesława Chrobrego. Począwszy od tamtych czasów był to liczący ośrodek administracyjny dzielnicy mazowieckiej. W roku 1224 teren grodu kupił ówczesny biskup Chrystian. Swoje mienie wkrótce oddał Krzyżakom.

Chluba państwa zakonnego

Stara legenda zakonna głosi, że kiedy oddział walecznych rycerzy pod dowództwem Hermana von Balka przybył w okolice Radzynia, zatrzymali się na wzgórzu na południe od grodu. Z tego wzniesienia, nazywanego wówczas Wygonem, spoglądał na widoczne stamtąd trzy grody. Zdecydował w północnym grodzie złożyć kamień węgielny pod budowę pięknego warownego zamku, który miał otrzymać nazwę „Raden”. Tak też się stało. Na okazałym granitowym kamieniu został wyżłobiony dłutem symbol koła z ośmioma szprychami. Podobny znak służył później rycerzom z Radzynia za pieczęć.

I tak oto budowa pierwszego, drewnianego zamku, została zainicjowana przez mistrza krajowego, Hermana von Balka. Przebudowa na murowany nastąpiła pod koniec XIII w. Umiejscowiony na kopcu zamek składał się niegdyś z trzech części: zamku właściwego, przedzamcza południowego i wschodniego. Podobnie jak większość krzyżackich warowni wybudowanych w tym okresie, postawiony jest na planie kwadratu o boku około 53 metrów. Cztery skrzydła budynków zamykały dziedziniec wewnętrzny z potężną wolno stojącą wieżą. Kolejne, mniejsze wieże, rozmieszczone są w narożach. Budowle otaczały potężne mury i głęboka fosa. Aby dotrzeć do zamku właściwego trzeba było pokonać dwa, świetnie obwarowane, przedzamcza.

Uważa się, że zamek w Radzyniu Chełmińskim był drugim najważniejszym obiektem krzyżackim po wielkim zamku w Malborku, który do dziś jest największym tego typu obiektem na świecie. Placówka w Radzyniu była doskonale wyposażona. Poza tym, przechowywano tu część skarbu zakonnego, w tym osobiste kosztowności wielkiego mistrza Ulricha von Jungingena.

Kiedy w 1410 roku powracające spod Malborka wojska polskie zdobyły zamek, skarb Krzyżaków wpadł w ręce Polaków. Król Władysław Jagiełło rozparcelował kosztowności pomiędzy swoich rycerzy. Ogromne zapasy zgromadzone przez rycerzy krzyżowych służyły jeszcze długo nowej, polskiej załodze zamku. Ocalał jedynie majątek von Jungingena. Wywieziono go wcześniej w tajemnicy do Pragi. Legenda głosi, że skarb ciągnęły z wielkim trudem cztery silne konie.

Upadek gotyckiej warowni

Pierwsze uszkodzenia krzyżackiej twierdzy nastąpiły podczas oblężenia właśnie w 1410 roku. Kiedy w 1466 roku zamek znalazł się na terenie Polski, stał się siedzibą starostów królewskich. Podczas najazdów szwedzkich w XVII wieku kolejny raz uległ poważnym zniszczeniom. Opuszczono go w 1763 roku, zaś po pierwszym rozbiorze Polski w 1780 roku, władze pruskie przystąpiły do rozbiórki dumy Zakonu Najświętszej Marii Panny. Z odzyskanych cegieł powstały domy mieszkalne i ratusz w Radzyniu. Dopiero w 1837 roku rozbiórka została przerwana, zaś następnego lata rozpoczęto prace konserwatorskie. Dalsze prace zabezpieczająco-badawcze prowadzone w latach 1886-1890 i 1910-1911, przyniosły pokrycie kaplicy dachem oraz ocalenie wielu bezcennych śladów dawnej świetności zamku. Po II wojnie światowej nadmurowano koronę murów wschodniej partii skrzydła południowego, zaś kaplica doczekała się zadaszenia żelbetową płytą.

Dziś w Radzyniu wciąż dumnie wznosi się spora część zamku właściwego oraz część przedzamcza. Najlepiej zachowało się południowe skrzydło zamku. Przybyłym na zamek gościom, przewodnik opowiada historię tego wyjątkowego miejsca, następnie umożliwia zwiedzenie piwnic, ganku strażniczego, wieży, kaplicy. W przylegającej do kaplicy wieży narożnej wciąż są ślady dawnej zakrystii, a nad nią skarbca zakonnego.

Na wschód od zamku, w sanktuarium w Rywałdzie, znajduje się słynąca z cudów figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Wykonano ją ponoć w twierdzy w Radzyniu i zdobiła zamkową kaplicę. Znana powszechnie pobożność rycerzy zakonnych nie przeszkodziła im jednak w terroryzowaniu okolicznej ludności. Komtur radzyński wydawał szereg niezbyt szczęśliwych dla mieszkańców okolic zarządzeń, surowo karał nieposłuszeństwo. Lochy zamkowe pękały w szwach. Trafiali do nich zarówno jeńcy wojenni, jak i osoby łamiące prawo zakonne. Ponoć jęki męczonych w radzyńskich podziemiach więźniów można usłyszeć wieczorową porą po dzień dzisiejszy. Zamek odwiedzają też trzy kobiece zjawy. Każda z nich zamieszkiwała niegdyś zamek. Jedną z nich jest jasnowłosa dziewczyna ubrana w koronę i złote buciki. Podobno była córką jednego z królów. Kolejne to kobieta w habicie i brunetka na niedźwiedziu.

Współcześnie wciąż niezwykły

Powieść Zbigniewa Nienackiego „Pan Samochodzik i Templariusze” z założenia nie miała mieć nic wspólnego z Radzyniem Chełmińskim. Jednak twórcy ekranizacji bestsellerowej książki wybrali sobie właśnie tajemnicze i pełne legend ruiny krzyżackiej twierdzy na plan filmowy. W 1971 roku, zarówno na terenie ruin, jak i miasteczka, nakręcono sporą część materiału filmowego. Mówi się, że było to najbardziej spektakularne wydarzenie w jego powojennej historii. Do dziś w piwnicach zamku można odnaleźć narysowany na potrzeby ekranizacji znak templariuszy „kilka skarbów”. Od ponad trzydziestu lat wpływa on na wyobraźnię młodych entuzjastów zamków i tajemnic z nimi związanych.

Wciąż nie odgruzowano zamkowych piwnic pod skrzydłami północnym i zachodnim. Być może podziemia twierdzy radzyńskiej wciąż kryją krzyżackie tajemnice. Niedaleko zamku, na jednym z okolicznych wzgórz, wciąż czeka na odkrycie cmentarz, na którym śpią rycerze Zakonu Krzyżackiego. Śnią zapewne o odzyskaniu dawnej świetności wciąż istniejącego zgrupowania. Dzisiejszy Zakon Najświętszej Marii Panny ma swoją siedzibę w centrum Wiednia. Może dzięki usilnym staraniom Wielkiego Mistrza, który wciąż zabiega o zezwolenia rządu Polski na finansowanie badań archeologicznych na terenach pokrzyżackich, pewnego dnia poznamy kolejne tajemnice skrywane od kilku wieków pod radzyńską ziemią.

Artykuł ukazał się także na łamach Wiadmości24.pl
http://www.wiadomosci24.pl/artykul/radzyn_chelminski_zapomniana_potega_zakonu_krzyzackiego_49335.html