Manierki

Od końca 18 wieku armia brytyjska używała dużych, okrągłych drewnianych manierek "włoskich" o pojemności 3 pint. Były wykonane z klepek spiętych stalowymi obręczami i zamykana na korek. Na płaskich bokach manierki wytłaczano kod wytwórcy, rok produkcji oraz znak odbioru wojskowego (BO z cyfrą i strzałka- skrót oznacza Board of Ordnance). Z drugiej strony malowano skrót nazwy jednostki, a często kolejny nr wydania manierki. Brytyjskie manierki malowano na jasnoniebiesko. Manierkę noszono przewieszoną przez ramię na brązowym pasie skórzanym. Na zdjęciu manierka tego typu używana w armii USA (Fot. 1).

Manierka wz.1875 (Pattern 1875 Water Bottle)

W 1875 roku wprowadzono nowy typ manierki. Nazywano ją "Olivier"- od nazwiska Surgeon-major Olivier’a, który zaprojektował wyposażenie piechura Pattern 1871. Była to drewniana, podłużna manierka wzorowana na włoskiej M1851. Miała pojemność dwóch pint brytyjskich (1,14 litra). Wykonana z profilowanych klepek, spiętych stalowymi obręczami i zamykana korkiem drewnianym, który jest przymocowany sznurkiem do manierki. Noszak i pasek wykonany ze skóry, barwionej na biały połyskliwy kolor. Od 1888 roku zmieniono kolor na brązowy. Była noszona, przewieszona przez ramię, po prawej stronie. Niekiedy spotyka się określenie wz.1871, wynika to stąd, że po opracowaniu została przystosowana do
wyposażenia wojskowego piechoty wzór 1871. Na zdjęciu kopia tej manierki (Fot. 2).

Manierka wz.1888 (Pattern 1888 Water Bottle)

Po doświadczeniach z wojen w Afryce zaczęto prace nad nowym wyposażeniem. W 1888 roku wprowadzono nowy typ manierki (Fot. 3). Była to stalowa, prawie okrągła manierka zatykana korkiem, przymocowanym sznurkiem do manierki. Manierka posiadała sukienny pokrowiec, na którym naszyto trzy skórzane uszka na obrzeżu, przez które przewleczono pasek. Spotyka się też określenie manierka wz. 1903, ponieważ dostosowano ją do wyposażenia piechoty Pattern 1903.

Manierka wz.1908 (Pattern 1908 Water Bottle)

W końcu w 1908 wprowadzono na wyposażenie najbardziej znaną manierkę brytyjską. Produkowana do lat 1958 roku. Była to metalowa emaliowana manierka, zatkana korkiem przymocowanym sznurkiem do uszka, znajdującego się przy szyjce butli. Pojemność wynosiła 2 pinty (1,14 l). Początkowo emaliowane tylko na niebiesko, obszywane pokrowcem w kolorze szarym lub błękitnym. Pokrowce różniły się grubością, odcieniem i rodzajem użytego materiału – sukno, filc. W latach międzywojennych wprowadzono emalię w kolorze zielonym, występują tez egzemplarze z wewnętrzną emalią niebieską oraz zewnętrzną warstwą khaki oraz obszycia khaki i piaskowe. Wtedy to przyjęto podział: zielone manierki dla wojsk lądowych, niebieskie dla wojsk lotniczych i marynarki, choć zdarzają się wyjątki (np. manierki khaki z oznaczeniami RAF). Produkowane wzory różniły się nieco kształtem butli- wiązało się to z wprowadzeniem nowych technologii produkcji. Pierwsze wersje miały płaskie góry i dna butli z wypukłymi zawijanymi brzegami, później wprowadzono wypukłe góry, a następnie góry lutowane (fot. 4). Podobnie różniły się uszka przy szyjkach (fot. 5). Wysokość manierki to 21cm. Manierki były zamykane przewierconym korkiem naturalnym nałożonym na stalowy pręt z uszkiem i zabezpieczonym przed spadnięciem nakrętka, lub rzadziej korkiem z gumy.
Różnie też wygląda sprawa z sygnowaniem. Generalnie nie były sygnowane, choć niektóre egzemplarze mają znaki odbioru wojskowego (strzałka i numer), niektóre są sygnowane farbą na dnie (np. GM/1941). Sygnowane były natomiast noszaki.
Stosowano do nich kilka typów różnych noszaków. Pierwsze było wz. 1908, z pasków parcianych (fot. 6). Sygnowane nazwą producenta i datą np. M.W.& Sl. 1943, oraz znakiem odbioru wojskowego (strzałka i numer). Wcześniejsze wersje tego typu noszaka miały szersze paski od tych produkowanych w latach 30-tych i 40-tych. Produkowana też była wersja skórzana dla oddziałów Home Guard. Oprócz materiału różniły się tym, że górny pasek zapinany był na dodatkowy nit, a nie zatrzask. Występowało kilka odmian zamknięcia: z zatrzaskiem na górze przy szyjce manierki, z zatrzaskiem od przodu manierki, lub też wersja indyjska z klamrą przez którą przewlekano taśmę zamiast zatrzasku. Noszaki 1908 wchodziły tez w skład oporządzenia Pattern 37 (P37).
Kolejny wzór to wz.1914 – z pasków skórzanych , późniejsze wersje miały paski parciane (fot. 7). Sygnowane np. R.Ling&Son 1940, Rawle London 1941, D.& H. Walsall 1941, D.B.Harris & Son Ltd 1917 Birmingham.
Ostatni model noszaka to wz. 1937- z futerałem płóciennym (fot. 8). W zależności od producenta różniły się wielkością. Obejmowały całą manierkę lub tylko ¾ jej wysokości. Regulamin z 1937 roku, mający na celu "umobilnienie" armii przewidywał, że manierka będzie przenoszona z chlebaku tzw. "small pack" ", który posiadał wszyte przegrody – na manierkę i menażkę. Jednak jednocześnie wydawano noszaki umożliwiające przypięcie jej do końców szelek. Nie wydawano natomiast paska nośnego, jednak zdjęcia z epoki pokazują, że takowe tez były używane. Sygnowane np. A.C.1943, B.H.G.L. 1940 i znakiem odbioru wojskowego. W noszaku wz.37 można było tez przenosić alternatywnie menażkę. W specjalnych okolicznościach wydawano żołnierzowi 2 manierki. Jedna przenosił podpięta do oporządzenia, druga zaś w "small pack’u".
Produkowano też inne odmiany manierki wz. 1908. Były wersje produkowane z blachy ocynkowanej, o wysokości 19,7cm (fot. 9). Sygnowane np. M.C.T 1943. Czy też wersja aluminiowa o wysokości 18,5 cm (fot.10), sygnowana "A-R-P"- "H.B.S.Ld.".
Wraz z manierką wydawano żołnierzom okrągły emaliowany kubek z uchem tzw. Tea Mug o pojemności 1 pinty (fot. 10). Identyczne jakie produkowano na rynek cywilny. Emaliowane przeważnie na kolor biały, choć spotyka też się brązowe. Kubek nosiło się przypięty do plecaka lub chlebaka. Produkowane do 1958 roku (a i później zapewne na rynek cywilny).

Manierka wz.1944 (Pattern 1944 Canteen)

Pod koniec wojny wprowadzono nowy typ wyposażenia, przystosowany do służby w rejonach tropikalnych, oznaczony Pattern 44 (P44). W jego skład weszły nowe aluminiowe manierki o pojemności 0,8 l. Były zaprojektowane na wzór amerykańskich M1910. Posiadały podobny noszak i kubek zakładany na dno manierki. Różniły się szerszą szyjką, metalową zakrętką (fot. 11). Zakrętka (metalowa lub z tworzywa sztucznego) była przymocowana do szyjki butelki, za pomocą łańcuszka. ). Sygnowane na kubku nazwą producenta i datą np. MMS 1945, oraz znakiem odbioru wojskowego (strzałka i numer). Manierki tego typu używano na Pacyfiku i w Azji Płd.-Wsch, jednak nie zdążyły dotrzeć w większej ilości do jednostek przed zakończeniem wojny. Po raz pierwszy użyły go w walce brytyjskie oddziały spadochronowe jesienią 1945 podczas walk na Jawie. Podobno oporządzenie P44 miały teżz niektóre jednostki brytyjskie przyjmujące kapitulacje oddziałów niemieckich w Norwegii.

Menażki

Do czasów napoleońskich przygotowywały posiłki i karmiły żołnierzy markietanki oraz ich żony podróżujące wraz z wojskiem, później żołnierze otrzymywali okrągłe metalowe talerze z rączkami, troczone do tornistrów.

Menażka wz. 1814 (Pattern 1814 Mess Tin)

W 1814 wprowadzono w armii brytyjskiej nowoczesną trzyczęściową menażkę w kształcie litery "D" (fot. 12). Podobno zaprojektowano ją z rozkazu księcia Wellingtona. W 1888 roku zmieniono jej formę na dwuczęściową. Wykonana była z ocynkowanej blachy. Kociołek posiadał pałąk przymocowany do niego przynitowanymi uszkami. Z przodu miał szlufkę do przewleczenia troka spinającego całość. Pokrywka miała przymocowaną z boku rączkę składaną do środka menażki. Noszono ją na wierzchu tornistra w czarnym ceratowym pokrowcu. Od 1903 roku wprowadzono płócienne pokrowce w kolorze khaki i dodano dwa czarne skórzane troki do troczenia. Menażkę przesunięto też na tył tornistra i od góry osłonięto kocem. W czasie I WŚ noszono ją też przypiętą za pałąk do "small pack’a", który to w zależności od potrzeb mógł służyć jako mały plecak bądź chlebak. Jeśli żołnierz miał duży plecak- noszona była wewnątrz niego.. Sygnowane były na przedzie kociołka, np. MIL.L.F.F. 1918, A. Simpson & Son Ltd. 1915 Adelaide. Wykorzystywano ją jeszcze na początku II WŚ.

Menażka kawaleryjska wz. 1870 (Pattern 1870 Cavalry Mess Tin)

Ok. roku 1870 wprowadzono do kawalerii okrągłą menażkę wykonaną z ocynkowanej stali. Miała średnicę 16 cali. Składał się z dwóch patelni, każda posiadała na bokach po dwie klamerki ułatwiające troczenie. Dolna część posiadała składaną rączkę zrobiono z drutu. Z boku górna część miała dwa wycięcia na druty rączki (fot. 21). Troczono je do siodła bądź do pokrowca na karabin. W późniejszych czasach (kiedy używano spieszonej kawalerii) do manierki.

Menażka wz. 1939 (Pattern 1939 Mess Tin)

W okresie międzywojennym opracowano nowy wzór menażki. Były to prostokątne pudełka ze składanymi rączkami wykonanymi z drutu. Jedno było mniejsze od drugiego i chowano go do większego (fot. 13). Przenoszone były w osobnej kieszeni w chlebaku (small pack’u). Były sygnowane na uchwytach mocujących rączkę np. N.C.J. Ltd 1938, MB 6 42, MB 2 41, C &B. L. 1939, MMS 1945. Przed wojną produkowano je z aluminium, później robiono wersje oszczędnościowe z ocynkowanej stali, pod koniec wojny powrócono do stosowania aluminium.
W zależności od producenta i kraju pochodzenia (menażki były produkowane także w koloniach i dominiach brytyjskich) różniły się szczegółami. Także w miarę upływu czasu upraszczano ich produkcję. Stalowe egzemplarze posiadały podłużne wytłoczenie wzdłuż menażki, zapobiegające wgnieceniom. Wykonywano też podobno wersje z bardzo krótkim chwytem, o połowę krótszym. Wczesne wersje posiadały też mocowanie pałąka z zawiniętego prostokąta z obciętym rogami, przynitowane trzema nitami poniżej pałąka. Późniejsze modele (stalowe i aluminiowe) miały prostokątne mocowane z obu stron pałąka po dwa nity. Ten typ menażki jest wciąż używany i produkowany (fot. 14).

Inne

Do menażki dodawano sztućce. Do II WŚ były to normalne sztućce stołowe (łyżka , widelec i nóż). Sztućce tego typu stosowano bez zmian już przynajmniej od połowy XIX wieku do lat 70-tych XX wieku. Sztućce przenoszono wraz z innymi rzeczami osobistymi w specjalnie do tego uszytym płóciennym zawiniątku (fot. 15). Sygnowane oprócz producenta i daty produkcji np. znakiem odbioru wojskowego (ogólnowojskowym- strzałka lub RAF- AM pod koroną). Pod koniec wojny wprowadzono niezbędnik z prawdziwego zdarzenia. Składał się z noża, widelca i łyżki i był spinany razem (fot. 16). Przenoszono go w menażce. Niezbędniki jednak zalicza się już do oporządzenia P44.
Armia brytyjska stosowała też kuchenki indywidualne dla żołnierzy. Pierwszy model to tzw. "Tommy cooker" (fot. 17). Okrągła kuchenka na spirytus w żelu, wzorowana na amerykańskich, choć większa od nich. Prawdopodobnie jak w amerykańskich do każdej były wydawane dodatkowe trzy brykiety paliwa. Kolejnym modelem była brytyjska kopia szwedzkiego "Prymusa" (fot. 18). Sygnowane były datą i znakiem odbioru. Choć używano też "zmobilizowanej" cywilnej produkcji. Wreszcie trzeci model (choć nie mam pewności czy wprowadzono go jeszcze przed zakończeniem wojny) był wzorowany na niemieckim "Esbicie", choć o wiele większy (fot. 19). Do każdej sztuki dodawano trzy paczki po 8 kostek paliwa.
Wykorzystywano też wiele innych typów wyposażenia "kuchennego". Brezentowe wiadra na wodę, piersiówki, czajniki (wiadomo "five o’clock") czy etatowe butelki na przydziałowy rum (fot. 20). Jednak to zmieniło by ten krótki artykuł w elaborat J

PS
Specjalne podziękowania dla Wojciecha "mietka" Piotrowicza za pomoc przy opracowaniu tego materiału.

Fot.1 – Manierka włoska

Fot.2 - Kopia manierki wz1875 ‘Olivier’

Fot.3 - Od lewej manierki – włoska, ‘Olivier’ i wz.1888

Fot.4 - Rożne wersje manierki wz.1908

Fot.5 - Rożne wersje uszka do mocowania zatyczki

Fot.6 - Noszak wz. 1908

Fot.7 - Noszak wz. 1914 i jego parciana wersja z lat 40-tych

Fot.8 - Noszak wz.1937 - wersja "trzyczwarte"

Fot.9 - Manierka wz.1908 ze stali ocynkowanej

Fot.10 - Kubek tzw. "tea mug"

Fot.11 - Manierka wz. 1944

Fot.12 - Menażki wz.1814- u góry późna, na dole wczesna wersja

Fot.13 - Menażka wz.1939

Fot.14 - Różne wersje mocowań pałąków

Fot.15 - Sztućce wraz z przybornikiem osobistym

Fot.16 - Niezbędnik wz.1944

Fot.17 - Kuchenka "Tommy cooker"

Fot.18 - Kuchenka wzorowana na "Prymusie"

Fot.19 - Kuchenka wzorowana na "Esbicie"

Fot.20 - Butla na przydziałowy rum

Fot.21 - Menażka kawaleryjska wz.1870

Źródła:
1) Tomasz Otrębski "Katalog manierek" (rękopis).
2) Mike Chappell "British Infantry Equipments 1808-2000". Osprey, Man at Arms 107,108.
3) Mike Chappell "British Cavalry Equipments 1800-1941". Osprey, Man at Arms 138.
4) http://www.great-war-assoc.org/bef_regs.htm
5) http://www.diggerhistory.info/pages-equip/0-equip-cat-index.htm