Łódzkie getto zostało zorganizowane jako pierwsze na okupowanych ziemiach polskich, a zlikwidowane jako ostatnie. Było ono drugim, po getcie warszawskim, najliczniejszym skupiskiem ludności żydowskiej w Polsce, i największym na ziemiach wcielonych do Rzeszy. Z chwilą jego zamknięcia przebywało w nim ponad 160 tysięcy Żydów, głównie mieszkańców Łodzi. Łącznie przebywało tam ok. 220 tys. osób. Według różnych źródeł, z łódzkiego getta ocalało od 5 do 12 tysięcy osób. Większość Żydów Łódzkich została wywieziona do obozu Zagłady Kulmhof (Chełmno nad Nerem) lub do Auschwitz- 29 sierpnia 1944 roku odjechał z Łodzi ostatni transport do Oświęcimia.


Tak na planie wyglądało łódzkie Getto.

Prześladowania Żydów zaczęły się tuż po zajęciu Łodzi przez wojska niemieckie, 8 IX 1939r, zaraz po ogłoszeniu przez Heydricha wytycznych w realizacji ?problemu żydowskiego?: żydzi mieli zostać skoncentrowani w miejscach odosobnienia i skazani na całkowitą zagładę ukrytą pod nazwą operacji ?cel ostateczny?. Z uwagi na bardzo liczną diasporę żydowską w Łodzi, niemieckie stanowisko charakteryzował najlepiej tajny okólnik prezesa rejencji kaliskiej z 10 XII 1939 r. Friedrich Übelhör napisał w nim, że całkowita ewakuacja Żydów z Łodzi nie jest na razie możliwa i że w związku z tym w północnej części miasta zostanie utworzone getto. Realizacja tego przedsięwzięcia przeciągnęła się do początku lutego 1940 r., kiedy to ostatecznie upadła koncepcja deportacji Żydów z ziem wcielonych do Rzeszy do Generalnej Guberni.
Od samego początku okupacji władze hitlerowskie stosowały wobec ludności krwawy terror. Zaczęto wyłapywać, według z góry przygotowanych list, żydowskich działaczy politycznych, społecznych i intelektualistów. Osadzono ich w obozie koncentracyjnym, utworzonym w fabryce Glasera na Radogoszczu. Tam poddano torturom, a następnie rozstrzelano lub wywieziono do obozów koncentracyjnych w Dachau i Mauthausen. Łącznie w getcie łódzkim, według urzędowych danych z 12 VI 1940 roku, zamknięto 160 320 Żydów, w tym 153 849 mieszkańców Łodzi i 6471 osób z obszaru Kraju Warty, które znalazły się tu w wyniku migracji wojennej. Półtora roku później, to jest w okresie od 17 X do 4 XI 1941 r., na rozkaz Heinricha Himmlera z 18 IX 1941 r. deportowano do Łodzi 19 722 Żydów z Austrii, Czech, Luksemburga i Niemiec.Na proces systematycznego wyniszczenia mieszkańców getta duży wpływ miał przymus pracy. Objęto nim ludność w wieku od 10 roku życia do 65. Praca odbywała się w ciężkich warunkach lokalowych, przy zaostrzonym rygorze i dyscyplinie. Jej czas wynoszący nominalnie 10 godzin dziennie, często przedłużano do 12, a nawet 14 godzin. Za tę niewolniczą pracę, przynoszącą okupantowi ogromne zyski, robotnik otrzymywał znikome wynagrodzenie. Wynosiło 70 fenigów dziennie, podczas gdy kilogram ziemniaków na wolnym rynku kosztował od 2 do 7 marek. Ludobójstwo na szeroką skalę rozpoczęto w roku 1942, po podjęciu decyzji o "ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej" W getcie łódzkim zaczęło się ono 16 I 1942 r. wraz z wysłaniem pierwszego transportu Żydów do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem. Akcja trwała z przerwami do 15 V 1942 r. W jej wyniku w obozie w Chełmnie zagazowano 57 064 Żydów z getta łódzkiego, w tym 10 943 Żydów zachodnioeuropejskich. Byli to więźniowie zakwalifikowani jako handlarze, wyrokowcy i kryminaliści. Wysiedleniom towarzyszył straszliwy terror, atmosfera niepewności, bicie i zabójstwa. Wewnętrzną administracją getta kierował Przełożony Starszeństwa Żydów (Der Alteste der Juden in Litzmannstadt Getto). Funkcję tę pełnił, mianowany przez okupacyjne władze hitlerowskie w dniu 13 XI 1939 r. Mordechaj Chaim Rumkowski.
Powołana przez niego Rada Starszych (Altestenrat) miała spełniać rolę organu doradczego. Jednakże w przypadku getta łódzkiego nie odegrała praktycznie żadnej roli. Przedstawicielstwo gminy żydowskiej w getcie łódzkim szybko przekształciło się jako jedyne na ziemiach polskich w jednoosobową władzę ustawodawczą i wykonawczą, którą od pierwszych do ostatnich dni istnienia getta sprawował M. Ch. Rumkowski. Był on organizatorem administracji, policji, sądów, więzienia, zakładów pracy, szkół, szpitali itp. W ten sposób Getto Łódzkie stało się tworem przypominającym ?państwo w państwie? ? w rzeczywistości zaś było wielkim obozem koncentracyjnym. Burmistrz Łodzi, za zgodą dyrekcji Banku Rzeszy, polecił Rumkowskiemu wydanie specjalnych pieniędzy dla Getta. Miało to uniemożliwić ewentualnym uciekinierom swobodne poruszanie się poza terenem getta.
Nieoficjalne kontakty Żydów z mieszkańcami ?aryjskiej? Łodzi utrudniał fakt, że miasto było zamieszkane przez ponad 70-tysięczną mniejszość niemiecką, lojalną wobec nowych władz. Domy przylegające do getta wyburzono. Bałuty i Stare Miasto nie były skanalizowane, nie można, więc było wydostawać się z getta pod ziemią. Wszystkie te czynniki złożyły się na to, że łódzkie getto było bardziej ?szczelne? i lepiej strzeżone od pozostałych gett utworzonych przez III Rzeszę. Odbiło się to tragicznie na życiu jego mieszkańców, gdyż prawie całkowicie uniemożliwiło szmugiel żywności i lekarstw.
W granicach getta utworzono dwa izolowane obozy - dla Cyganów (Zigeunerlager) i dla dzieci oraz młodzieży polskiej (Polenjugendverwahrlager). W połowie VI 1944 roku, w obliczu zbliżającego się frontu hitlerowcy rozpoczęli tzw. ostateczną likwidację getta łódzkiego. Ponownie rozpoczęły się wywózki - do Chełmna nad Nerem i do Oświęcimia (Auschwitz). 29 VIII 1944 roku ze stacji kolejowej Radegast odszedł do Oświęcimia ostatni transport łódzkich Żydów. W getcie pozostała tylko niewielka grupa, która miała uporządkować jego teren.
W przeciwieństwie do wielu innych gett w Polsce getto łódzkie nie zostało zniszczone. Wiele dewastacji gettowych pamiątek dokonało się już po wojnie, a nawet w ostatnich latach. Wciąż jednak pozostało wiele do ocalenia. Fundacja Monumentum Iudaicum Lodzense stara się ocalać i popularyzować pamięć o getcie łódzkim, między innymi poprzez zaangażowanie w organizację obchodów 60. Rocznicy Likwidacji Getta w Łodzi, która przypadła w 2004 roku. W związku z tymi obchodami nastąpiła readaptacja byłej stacji kolejowej getta (stacji Radegast) jako miejsca pamięci i ośrodka edukacyjno-naukowego.

























Andrzej Mania

Źródła:
Fundacja Monumentum Judaicum Lodzense,- Historia Łódzkiego Getta.
Julian Baranowski, Getto w Łodzi.
Getto Litzmannstadt,- Biuletyn Informacyjny Obchodów 60 Rocznicy Likwidacji Litzmannstadt Getto.
Heiko Haumann, Historia Żydów w Europie Środkowej i Wschodniej.
Julian Baranowski, Łódzkie Getto.